Literaire stromingen: Het naturalisme

Ontstaan

Onder invloed van de exacte wetenschappen, de ontwikkelingspsychologie en maatschappelijke bewegingen kreeg de roman een soort wetenschappelijke invulling. Men wilde niet enkel laten zien hoe het leven van de mens was (zoals men in het realisme doet), maar ook en vooral hoe de mens zo geworden was.

Situering

Vanuit het realisme ontstaat rond 1870 in Frankrijk het naturalisme. Nadien vond de literaire stroming ingang in Scandinavië, Engeland, Duitsland en Amerika. Rond 1880 komt de Nederlandstalige naturalistische literatuur op.

Kenmerken

Het naturalisme is een meer extreme vorm van het realisme en sluit dus zeer dicht aan bij het realisme. Soms is de lijn moeilijk te trekken.

Literatuur

Voor naturalisten is literatuur een wetenschap. Zij beschouwen het schrijven van een roman als een wetenschappelijk experiment, en de schrijftafel als een laboratorium. Voor naturalisten is het belangrijk om het leven zo exact mogelijk te omschrijven, maar deze registratie wordt gekleurd door een sombere visie op de maatschappij en een zeer pessimistische kijk op het leven. Onderwerpen die taboe waren, zoals bordelen, verkrachting en homoseksualiteit, worden nu ook beschreven. Auteurs en kunstenaars gaan alle aspecten van het leven minutieus ontleden. Dit gebeurt op zo een waarheidsgetrouwe manier dat de objectiviteit ervan niet in twijfel kan worden getrokken.

De meest uitgesproken exponent van het naturalisme is Emile Zola. Hij beschouwde zichzelf als een apostel van de waarheid. Hij zag het naturalistische kunstwerk als een wetenschappelijk experiment (vandaar ook naam van zijn “roman expérimental”). In zijn romans plaatst hij zijn personages in omstandigheden waaruit ze niet kunnen ontsnappen; het gaat om omstandigheden die bepaald worden door ras, milieu en moment. Met zijn romans wilde Emile Zola laten zien hoe de mens zich ontwikkelt onder deze determinerende condities.

In Engeland vertegenwoordigt Charles Dickens het naturalisme. In zijn boeken stelt hij de industrialisering en de tekorten in de maatschappij aan de kaak. Hij heeft het bekende verhaal Oliver Twist geschreven, dat verfilmd werd en waarvan er zelfs musicals werden geschreven.

Soorten romans

- Naturalisten schreven vaak familieromans die uit vele delen bestonden. Door lijvige boeken te schrijven, kregen denaturalisten (letterlijk) de tijd om families gedurende enkele generaties te volgen.

- Een ander type roman is de ontwikkelingsroman (of Bildungsroman) waarin het proces van kind naar volwassene werd beschreven. Deze roman wordt ook wel de psychologische roman genoemd, aangezien de roman vooral personen beschrijft die het om de een of andere reden psychisch moeilijk hebben.

- Ook de sociale roman wordt onder het naturalisme geklasseerd. Deze roman schetst duidelijk op welke manier de mens gevormd wordt door zijn sociale plaats in de maatschappij. De auteurs van deze sociale romans waren meestal socialisten. Met hun romans hoopten ze om het lot van de arbeider te verzachten.

Een typisch kenmerk van alle naturalistische romans is dat het vertellende en oordelende perspectief van de verteller verdwijnt. De auteur streeft naar een zodanige objectiviteit dat hij afstand neemt van wat hij beschrijft en vertelt.

Kerngedachten

Naturalisten interesseren zich voor de realiteit van het dagelijkse bestaan. Ze bootsen de werkelijkheid zo realistisch en zo concreet mogelijk na. Sociale ellende en de lagere sociale klassen vormen vaak het onderwerk van hun boeken.

Eén van de kerngedachten van het naturalisme is het determinisme. Naturalisten gaan ervan uit dat de mens het product is van erfelijkheid, milieu en situatie. Volgens het determinisme kan de mensheid niets aan haar situatie veranderen. Een persoon zou bijvoorbeeld misdadig worden, omdat hij in het misdaadmilieu opgegroeid is en dus niks anders gekend heeft. In familieromans komt deze kerngedachte vaak naar boven. Gedurende de hele roman heeft de auteur de mogelijkheid om de werking van de erfelijke factoren en de omgevingsfactoren in beeld te brengen.

Een tweede kerngedachte is het fatalisme, dat voortvloeit uit het determinisme.

Sommige naturalisten geloven dat niemand kan ontsnappen aan het determinisme. De opvoeding, omgeving en afkomst liggen voor een fatalist voorgoed vast en bepalen hoe het leven verder zal verlopen. Wie in een arm gezin geboren wordt, zou nooit rijk kunnen worden.

Een derde veelbesproken facet in het naturalisme zijn de seksuele lusten. Een naturalist beschrijft het dierlijke in de mens. Naturalistische verhalen tonen de mens die een speelbal is van zijn eigen driften en lusten. In een naturalistische roman is er ook aandacht voor het lelijke. Ze beschrijven fysieke handicaps, verminkingen,...

Fragment uit De Kroeg

Gervaise is de dochter van een gewelddadige dronkaard en een goedhartige, maar willoze moeder die ook niet vies is van een glaasje te veel. Op haar veertiende is ze al moeder. Doorheen de tijd geraakt ze zelf aan de drank en laat ze haar strijkwinkel zienderogen verloederen. Totaal verloederd en haveloos sterft ze op jonge leeftijd.

Uit Emile Zola, De Kroeg (1876)

Kunst

Naturalistische schilders vernieuwden het realisme door de zwarte werkelijkheid aan hun werken toe te voegen. Er werd geen prachtig of idyllisch korenveld geschilderd, maar wel een realistische afbeelding van een agrarisch bedrijf waarop daklozen lopen die moeten leven van de restjes die achtergelaten werden door de boeren.

De naturalistische schilderstijl is gedetailleerd en kent scherp afgelijnde en begrensde vormen. Sommige naturalistische schilderijen zijn zelfs zo gedetailleerd uitgewerkt, dat ze op een foto lijken. Veel naturalistische kunstenaars gebruikten de fotografie als voorbeeldmateriaal. Sommige kunstenaars kwamen hier openlijk voor uit, anderen probeerden het te verbergen door hun fotomateriaal te vernietigen.

Een andere stroom kunstenaars hadden een andere invulling voor het woord “naturalisme”. Zij schilderden niet de zwarte realiteit, maar schilderden het “naturalisme” in de pure betekenis van het woord. Zij hadden een voorliefde voor de natuur en schilderden het dagelijkse leven in de stad en op het platteland. Deze naturalistische kunstenaars geven ook zo natuurlijk en objectief mogelijk de werkelijkheid weer. Ze schilderden stillevens, maar ook levende wezens in hun natuurlijke omgeving.